Nghiên cứu định tính là gì? Cách tiếp cận và triển khai hiệu quả

Nghiên cứu định tính ngày càng khẳng định vai trò quan trọng trong việc khám phá chiều sâu của các hiện tượng xã hội, phản ánh hành vi và cảm xúc con người - điều mà nghiên cứu định lượng không thể làm được. Vậy nghiên cứu định tính là gì? Phương pháp này sử dụng cách tiếp cận nào và được triển khai ra sao? Cùng VNPT AI tìm hiểu chi tiết trong bài viết dưới đây!

Nghiên cứu định tính là gì?

Nghiên cứu định tính (qualitative research) là một phương pháp nghiên cứu tập trung vào việc khám phá chiều sâu của trải nghiệm, ý nghĩa và hành vi con người trong bối cảnh tự nhiên. Khác với nghiên cứu định lượng vốn dựa vào dữ liệu số học và phân tích thống kê, nghiên cứu định tính sử dụng dữ liệu phi số như lời nói, hình ảnh, cử chỉ để diễn giải cách con người hiểu và tương tác với thế giới xung quanh.

Một trong những đặc điểm của nghiên cứu định tính là nhấn mạnh đến tính chủ quan, khả năng phản tư của nhà nghiên cứu và sự linh hoạt trong thiết kế. Phương pháp này thường áp dụng trong các lĩnh vực như: khoa học xã hội, giáo dục, nhân học, y tế cộng đồng, nơi mà bối cảnh văn hóa - xã hội và kinh nghiệm cá nhân giữ vai trò trung tâm.

Các phương pháp nghiên cứu định tính

Phương pháp định tính không chỉ có một loại duy nhất, mà được xây dựng và áp dụng linh hoạt tùy theo mục tiêu nghiên cứu, đặc điểm đối tượng, cũng như bối cảnh thực tiễn cụ thể.

Các phương pháp tiếp cận nghiên cứu định tính

Mỗi hướng tiếp cận của nghiên cứu định tính đều mang lại một góc nhìn đặc thù, giúp giải mã các khía cạnh đa chiều của hiện tượng nghiên cứu. Trong đó, có những hướng tiếp cận sau:

• Nghiên cứu hiện tượng học: Tập trung tìm hiểu bản chất trải nghiệm sống của con người liên quan đến một hiện tượng cụ thể. Thông qua phỏng vấn sâu và mô tả chi tiết, phương pháp này giúp làm rõ những cảm nhận, suy nghĩ và cảm xúc chung của người tham gia.
• Nghiên cứu dân tộc học: Đòi hỏi nhà nghiên cứu phải tham gia và quan sát thực địa trong thời gian dài để khám phá đời sống văn hóa, tập quán và các tương tác xã hội của một cộng đồng cụ thể.
• Nghiên cứu tường thuật: Khai thác câu chuyện cá nhân của đối tượng nghiên cứu, giúp nhà nghiên cứu hiểu sâu hơn về cách họ xây dựng bản sắc và diễn giải các sự kiện trong đời sống. Dữ liệu thường được thu thập từ nhật ký, thư từ hoặc các cuộc phỏng vấn bán cấu trúc.

Phương pháp nghiên cứu định tính phổ biến

Bên cạnh các hướng tiếp cận mang tính lý thuyết, phân tích định tính còn được biết đến với một số phương pháp nghiên cứu phổ biến như:

• Phỏng vấn trực tiếp: Là hình thức tương tác cá nhân giữa nhà nghiên cứu và người tham gia, nhằm khai thác sâu các quan điểm, kinh nghiệm và động lực cá nhân. Phỏng vấn thường được thực hiện theo hình thức bán cấu trúc hoặc không cấu trúc để tạo điều kiện cho người tham gia chia sẻ tự do.
• Nghiên cứu quan sát: Ghi nhận hành vi và tương tác xã hội trong bối cảnh thực tế, giúp phát hiện những yếu tố tiềm ẩn mà người tham gia có thể không tự ý thức. Phương pháp này có thể mang tính tham dự hoặc không tham dự, tùy vào vai trò của nhà nghiên cứu trong quá trình thu thập dữ liệu. 
• Thảo luận nhóm tập trung: Tận dụng tính tương tác nhóm để khám phá các quan điểm đa chiều về một chủ đề nhất định. Phương pháp này đặc biệt hữu ích để làm sáng tỏ các xu hướng, giá trị chung hoặc mâu thuẫn trong cách nhìn nhận của các nhóm đối tượng khác nhau.
• Nghiên cứu điển hình: Phân tích sâu một trường hợp cụ thể, có thể là một cá nhân, tổ chức hoặc sự kiện trong ngữ cảnh thực tế.

Quy trình thực hiện nghiên cứu theo phương pháp định tính

Dưới đây là 9 bước cơ bản để triển khai một nghiên cứu định tính hiệu quả, đảm bảo tính sâu sắc và chính xác trong việc khám phá hiện tượng :

• Bước 1: Xác định câu hỏi nghiên cứu: Xác lập câu hỏi rõ ràng, cụ thể và phù hợp với mục tiêu khám phá của nghiên cứu định tính.
• Bước 2: Lựa chọn phương pháp nghiên cứu: Chọn phương pháp hoặc thiết kế phù hợp (hiện tượng học, dân tộc học, lý thuyết nền tảng...) tùy theo mục tiêu nghiên cứu.
• Bước 3: Xây dựng kế hoạch nghiên cứu: Lập kế hoạch chi tiết về đối tượng, phương pháp thu thập và kỹ thuật phân tích dữ liệu định tính dự định sử dụng.
• Bước 4: Chọn người tham gia: Xác định tiêu chí và phương pháp lấy mẫu phù hợp (ví dụ: lấy mẫu có mục đích, lấy mẫu quả cầu tuyết) để đảm bảo người tham gia cung cấp thông tin sâu sắc và đa dạng.

• Bước 5: Thu thập dữ liệu: Tiến hành thu thập dữ liệu bằng phương pháp đã chọn (phỏng vấn, quan sát, thảo luận nhóm… ), đồng thời đảm bảo nguyên tắc đạo đức và tính xác thực của dữ liệu.
• Bước 6: Phân tích dữ liệu: Mã hóa, phân loại và tổ chức dữ liệu để tìm ra chủ đề và các mẫu thông tin bằng kỹ thuật phân tích định tính lặp lại và phản tư. Quá trình này giúp nhận diện các mô hình, mối liên hệ và ý nghĩa ẩn chứa trong dữ liệu.
• Bước 7: Diễn giải kết quả: Diễn giải các phát hiện, nêu rõ ý nghĩa và mối liên hệ giữa dữ liệu và câu hỏi nghiên cứu.
• Bước 8: Rút ra kết luận: Tóm lược phát hiện chính, rút ra kết luận, chỉ rõ giá trị thực tiễn và các giới hạn nghiên cứu.
• Bước 9: Truyền đạt kết quả: Trình bày kết quả thông qua các báo cáo, bài viết hoặc bài thuyết trình một cách rõ ràng và có tổ chức.

Ưu nhược điểm của nghiên cứu định tính

Dù tiềm ẩn không ít thách thức, phương pháp nghiên cứu định tính cũng mang lại nhiều giá trị trong việc khám phá sâu sắc trải nghiệm con người.

Ưu điểm

Phương pháp nghiên cứu định tính có những ưu điểm vượt trội sau:

• Linh hoạt trong thiết kế và thực hiện: Nghiên cứu định tính có khả năng điều chỉnh linh hoạt câu hỏi, kỹ thuật thu thập hoặc phân tích dữ liệu khi có thông tin mới phát sinh trong quá trình nghiên cứu.
• Gắn với bối cảnh thực tế: Dữ liệu định tính thường được thu thập trong môi trường tự nhiên, phản ánh chân thực hoàn cảnh và hành vi của người tham gia.
• Khám phá chiều sâu trải nghiệm cá nhân: Nghiên cứu định tính giúp làm rõ các cảm xúc, động lực và quan điểm cá nhân, vốn là những khía cạnh khó lượng hóa trong nghiên cứu định lượng.
• Khơi gợi ý tưởng mới: Dữ liệu thu thập mang tính mở, không gò bó, cho phép phát hiện những vấn đề, nhu cầu hoặc cơ hội tiềm ẩn mà nhà nghiên cứu có thể chưa dự đoán trước.
• Tăng cường sự thấu hiểu và đồng cảm: Nhờ tiếp cận sâu vào các bối cảnh sống khác nhau, phương pháp này góp phần nâng cao năng lực hiểu biết văn hóa và thúc đẩy tính nhân văn trong nghiên cứu và ứng dụng thực tiễn.

Nhược điểm

Bên cạnh tính ưu việt, nghiên cứu định tính cũng còn tồn tại một số điểm hạn chế nhất định:

• Khó đảm bảo tính khách quan: Do phụ thuộc nhiều vào sự cảm nhận và phân tích của nhà nghiên cứu, nên kết quả có thể chịu ảnh hưởng bởi tính chủ quan cá nhân, làm giảm độ tin cậy.
• Không thể khái quát hóa rộng rãi: Nghiên cứu định tính có quy mô mẫu nhỏ, mang tính chuyên sâu, nên khó áp dụng kết luận chung trên phạm vi rộng hơn.
• Phân tích dữ liệu phức tạp và tốn thời gian: Việc xử lý dữ liệu định tính đòi hỏi quy trình chặt chẽ, mang tính thủ công cao, yêu cầu kỹ năng phân tích sâu và phần mềm hỗ trợ chuyên biệt.
• Chất lượng dữ liệu dễ bị ảnh hưởng: Chất lượng của dữ liệu định tính thường bị ảnh hưởng bởi các yếu tố như cảm xúc người tham gia, mức độ tin cậy giữa người tham gia đối với nhà nghiên cứu, điển hình trong các chủ đề nhạy cảm.
• Tăng gánh nặng đạo đức: Nghiên cứu định tính thường khai thác thông tin cá nhân và cảm xúc sâu sắc, do đó đặt ra yêu cầu cao về tính bảo mật, quyền riêng tư và sự đồng thuận của người tham gia.

Một số lưu ý khi triển khai nghiên cứu định tính

Khi thực hiện nghiên cứu định tính, cần tuân thủ các nguyên tắc cơ bản dưới đây:

• Xác định câu hỏi nghiên cứu rõ ràng để định hướng toàn bộ thiết kế và phương pháp thực hiện.
• Áp dụng khung lý thuyết phù hợp nhằm đặt nghiên cứu vào bối cảnh học thuật và nâng cao tính liên kết.
• Chọn thiết kế nghiên cứu thích hợp dựa trên mục tiêu nghiên cứu đã đề ra.
• Lấy mẫu có mục đích và khoa học, đảm bảo sự đa dạng và đạt đến độ bão hòa dữ liệu.
• Tăng độ tin cậy bằng kiểm chứng chéo, kiểm tra thành viên hoặc phản biện đồng cấp.
• Duy trì tính phản xạ để kiểm soát các tác động chủ quan từ người thực hiện nghiên cứu.
• Tuân thủ đạo đức nghiên cứu, đảm bảo quyền riêng tư và sự đồng thuận của người tham gia.
• Thu thập dữ liệu nhất quán, theo quy trình rõ ràng và có cấu trúc.
• Lưu trữ tài liệu đầy đủ, đảm bảo tính minh bạch và khả năng kiểm tra độc lập.
• Phân tích dữ liệu theo hướng lặp lại, linh hoạt nhưng đảm bảo bám sát khung mã hóa.
• Duy trì tính khách quan, lưu ý tới các diễn giải thay thế và phản biện nội bộ.
• Trình bày kết quả rõ ràng, có chiều sâu, phản ánh đúng bản chất và bối cảnh dữ liệu thu được.

Tạm kết

Hy vọng bài viết của VNPT AI đã giúp bạn đọc hiểu rõ hơn về khái niệm nghiên cứu định tính là gì. Đây là phương pháp đặc biệt phù hợp với các chủ đề liên quan đến hiện tượng xã hội và hành vi con người - những khía cạnh mà dữ liệu định lượng khó có thể phản ánh sâu sắc. Tuy nhiên, do không dựa trên các "dữ liệu số hóa", nghiên cứu định tính đòi hỏi quy trình triển khai phức tạp hơn. Việc lựa chọn phương pháp phù hợp, xác định mục tiêu rõ ràng và duy trì tính phản xạ trong suốt quá trình thực hiện là những yếu tố then chốt để đảm bảo hiệu quả và độ tin cậy của nghiên cứu.